خانه نجوم
شناخت مقدماتی ستارگان
ترجمه و اقتباس : توفیق حیدرزاده
گردآوری : حسن قضاوی
- شخص باتجربه و با بینائی طبیعی، در محلی که آسمان کاملاً تاریک است، حدود ۲۵۰۰ ستاره را در طی یک سال می‌تواند بشمارد. اگر بینائی شما خیلی خوب باشد تعداد ستارگانی را که می‌توانید در طی یک سال بشمارید از ۳۰۰۰ تجاوز نخواهد کرد.
- ستارگان کره‌ای سوزان از گاز می‌باشند که برخلاف سیارات توسط نور خود می‌درخشند. در هر ستاره، آن‌قدر ماده وجود دارد که می‌توان حدود یک‌میلیون زمین از آن درست کرد. یادآور شویم که جرم زمین کوچک ما حدود ۶ هزار میلیارد میلیارد تن است.
- ماده‌ی تشکیل‌دهنده‌ی اغلب ستاره‌ها هیدروژن است و به نظر می‌رسد این ماده اساسی‌ترین ماده‌ی ساختمان جهان باشد.
- خوشه‌های ستاره‌ای اساساً شامل تعداد زیادی ستاره هستند که در اثر نیروی جاذبه در کنار هم قرارگرفته‌اند.
- هر کهکشان مجموعه‌ای از میلیاردها ستاره است، بعضی از این ستاره‌ها به‌مراتب بزرگ‌تر از خورشید و برخی دیگر به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای کوچک‌ترند.
کهکشان‌ها به ۳ نوع اصلی تقسیم می‌شوند.
- مارپیچی
- بیضی‌شکل
- بی‌نظم
تعداد کهکشان‌ها، در بخش قابل‌رؤیت جهان متجاوز از میلیاردها عدد است و به‌موازات تکامل ابزارهای نجومی تعداد بیشتری نیز کشف می‌شوند.
- شب‌های تابستان و پائیز، بهترین اوقات برای مشاهده‌ی راه شیری است. راه شیری که همانند نواری نورانی و ممتد در وسط آسمان دیده می‌شود شامل میلیاردها ستاره است.
- چند هزار سال پیش بابلیان، مصریان، یونانیان، رومی‌ها و عبری‌ها، ستاره‌های آسمان را همان‌گونه می‌دیدند که ما اینک می‌بینیم ولی تصورات آنان در مورد این اشکال به نحوی دیگر بود. این اشکال، نمودی از خدایان، الهه‌ها و داستان‌های محلی آنان بود و اسامی صورت‌های فلکی نیز بیانگر این موضوع است.
- به عبارت ساده، صورت فلکی یعنی گروهی ستاره، ولی کلاً می‌توان صورت فلکی را چنین تعریف کرد؛ ستارگانی که به گروه‌های خیالی تقسیم‌بندی شده‌اند تا به‌آسانی مورد شناسایی و مراجعه قرار گیرند.
- اولین ثبت قابل‌اعتماد صورت‌های فلکی، یادگاری از بطلمیوس است. این دانشمند مصری حدود ۱۸۰۰ سال قبل، ۴۸ صورت فلکی را در فهرستی ثبت کرد. بعد از او نیز ستاره شناسان به تکمیل فهرست بطلمیوس پرداختند و امروزه کلاً ۸۸ صورت فلکی شناخته و نام‌گذاری شده است.
- رابطه‌ی اشکال صورت‌های فلکی با اسامی آنان مشکل است ولی در زمان قدیم، این اشکال، سمبل‌ها و وقایع مهم مردم را یادآوری می‌کرد. برای مثال شکل صورت فلکی «شیر» کاملاً مانند شیر نیست ولی نام‌گذاری آن مصادف با روزهای گرم تابستان بوده و خورشید در آن بخش آسمان و گرما و بی‌رحم و درنده همانند شیر.
- اگر می‌توانستیم به یک ایستگاه فضائی بسیار دوری برویم و از یک دید و زاویه‌ی فضائی به آسمان نگاه می‌کردیم، پراکندگی و فواصل گوناگون ستارگان را درمی‌یافتیم. در حقیقت، بسیاری از ستارگان یک صورت فلکی، در اعماق گوناگون فضا قرارگرفته‌اند و حقیقتاً ارتباطی با همدیگر ندارند.
- می‌دانیم که کره‌ی آسمانی حقیقتاً در گردش نبوده و این تصور، از چرخش زمین به دور خود که حرکت وضعی نام دارد ناشی می‌شود. کره‌ی زمین در ۲۳ ساعت و ۵۶ دقیقه، یک‌بار به دور خود می‌چرخد و در حین حرکت می‌توانیم یک دید وسیع از فضای بیرونی داشته باشیم. این مدت‌زمان را، یک روز نجومی گویند.
- ارتفاع ستاره‌ی قطبی، یعنی زاویه‌ای که بین خط واصل ستاره به چشم ناظر و امتداد افق به وجود می‌آید، بستگی به عرض جغرافیائی ناظر دارد. در حقیقت، عرض جغرافیائی ناظر، نشان‌دهنده‌ی ارتفاع ستاره‌ی قطبی در همان محل است و بالعکس. در استوا، ستاره‌ی قطبی در عرض جغرافیائی صفر یعنی در امتداد افق ظاهر می‌شود.
- بشر مدت‌های مدیدی فکر می‌کرد که خورشید به دور زمین در گردش است. آن‌ها مسیر حرکت ظاهری خورشید نسبت به ستارگان را در طی یک سال، به دوازده بخش تقسیم می‌کردند و به هر بخش، صورت فلکی معینی را منسوب می‌ساختند و بدین طریق بود که تقویم ساخته شد. این صورت‌های فلکی، اکثراً اسامی حیوانات رادارند و برج نامیده می‌شوند.
- اسامی دوازده‌برج به ترتیب عبارت‌اند از حمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو، حوت که همان ترتیب ماه‌های ایرانی رادارند.
- برای یافتن صور فلکی در اولین گام طرح کلی صورت فلکی را به‌خوبی یاد می‌گیریم و در مرحله‌ی بعد به‌راحتی آن را از میان ستاره‌های زیادی که در آن موقعیت می‌بینید، تشخیص خواهید داد. به‌طور خلاصه می‌توان گفت که؛ به‌عوض پیدا کردن تک‌تک ستاره‌های یک صورت فلکی، بیشتر به ترکیب کلی آن توجه کنید.
- پنج سیاره‌ی عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل را می‌توان با چشم غیرمسلح دید. بابلیان و یونانیان باستان، در رصدهای خود متوجه شده بودند که این پنج «ستاره» همواره در حال حرکت هستند و مانند ستارگان و صور فلکی، ارتباط و فاصله‌ی خود را نسبت به یکدیگر در کره‌ی آسمانی حفظ نمی‌کنند. آن‌ها این پنج جرم آسمانی را ستارگان متحرک می‌نامیدند.
- تقاطع صفحه‌ی مداری زمین باکره‌ی آسمانی که دایره‌ای است عظیمه، دایره‌البروج نام دارد. به‌عبارت‌دیگر می‌توان گفت که دایره‌البروج مسیر ظاهری خورشید در میان ستارگان است.
- علاوه بر سیارت، اعضای دیگری نیز در خانواده‌ی منظومه‌ی شمسی وجود دارند که عبارت‌اند از سیارک‌ها، ستارگان دنباله‌دار و شهاب‌ها
- سیارک‌ها، اجرام کوچکی متجاوز از هزاران عدد هستند که اساساً بین مدار مریخ و مشتری به دور خورشید می‌گردند. بزرگ‌ترین آن‌ها سرس حدود ۵۰۰ مایل قطر دارد.
