خانه نجوم
در حالت کلی اگر جرمی نجومی که قطر ظاهری نسبتا کوچکی دارد در مسیر خود از مقابل جرم نجومی دیگری با قطر ظاهری بزرگ تری عبور کند می گوییم گذر اتفاق افتاده است. در میان سیارات منظومه شمسی این پدیده برای عطارد و زهره اتفاق می افتد. زیرا مدارشان نسبت به زمین کوچک تر است و به خورشید نزدیک ترند.
گذر عطارد چه زمانی اتفاق می افتد؟
مدار تمام سیارات منظومه شمسی تقریباً نزدیک به یک صفحه است. در آسمان نیز آنها را همیشه نزدیک به کمربندی می بینیم که دایره البروج نام دارد. اگر مدار همه آنها درست روی این صفحه بود، هر بار که سیاره عطارد یا زهره به میان زمین و خورشید می رسید (مقارنه درونی) گذر این سیاره را از مقابل قرص خورشید می دیدیم. در آن صورت عطارد هر ۳.۵ تا ۴ ماه یک بار به مقارنه درونی و گذر می رسید و زهره نیز که مداری بزرگ تر و گردش کندتری به دور خورشید دارد، هر ۱۹ ماه یک بار به مقارنه درونی و گذر می رسید. اما در دنیای واقعی اختلاف صفحه مداری این سیارات با دایره البروج (عطارد ۷ درجه و زهره ۳ درجه) موجب می شود که بیشتر مقارنه های درونی به گذر تبدیل نشود، به طوری که سیاره از بالا یا پایین قرص خورشید عبور می کند.
با وجود این گذرهای عطارد به دلیل سرعت گردش این سیاره به دور خورشید بسیار محتمل تر است. به طوری که در هر قرن به طور متوسط ۱۳ بار گذر عطارد رخ می دهد در حالی که در طول قرن گذشته میلادی هرگز گذر زهره اتفاق نیافتاده است. در هر قرن، بیش از ۱۰ گذر عطارد رخ می دهد و فاصله هر دو گذر سه تا سیزده سال است. گذر بعدی سیاره عطارد ۱۳ سال دیگر اتفاق می افتد.
گذر عطارد چگونه اتفاق می افتد؟
گذر عطارد را با تلسکوپ و دوربین می توان مشاهده کرد. رصد کننده دایره سیاه کوچکی را می بیند به قطر کمتر از یک صدم قطر خورشید که به آرامی قرص خورشید را می پیماید. ممکن است عبور سیاره از یک لبه تا لبه دیگر خورشید، چند ساعت طول بکشد. به هنگام گذر، سیاره در نزدیک ترین فاصله نسبت به زمین قرار دارد و اندازه ظاهری قرص آن به بزرگ ترین حد می رسد که حدود ۱۰ تا ۱۲ ثانیه قوس است. در حالی که زهره در مقارنه درونی حدود ۴۰ میلیون کیلومتر به زمین نزدیک است و از طرفی قطر واقعی زهره ۲.۵ برابر عطارد است. در نتیجه به صورت لکه گردی به قطر حدود یک دقیقه قوس دیده می شود. به این ترتیب رصد گذر سیاره عطارد به آسانی تشخیص گذر زهره نیست.
جالب است بدانید تمام گذرهای عطارد فقط یا در اردیبهشت ماه ( ماه مه ) و یا آبان ماه ( ماه نوامبر ) روی می دهد.این دو تاریخ زمان رسیدن عطارد به گره مداری است؛ دو منطقه ای که صفحه مداری عطارد با دایره البروج تماس دارد.
رصد پدیده گذر چه فایده ای دارد؟
اندازه گیری های دقیق عبورهای عطارد نه فقط برای تعیین دقیق مدار عطارد بلکه برای محاسبه دوره تناوب حرکت وضعی زمین نیز به کار می آید. گذر عطارد فرصت خوبی برای دیدن این سیاره تیزپا و همیشه نزدیک به خورشید است که کمتر فرصت تماشای آن در آسمان شب به دست می آید.
طی چهار قرن گذشته که رصدهای تلسکوپی گذرها ممکن شده، زمان سنجی گذرها بسیار حایز اهمیت بوده است تا به کمک آن به اطلاعاتی نظیر فاصله خورشید از زمین، اختلاف منظر خورشیدی و حتی طول جغرافیایی دست یافت.
مراحل گذر به چه ترتیب است؟
مانند مراحل خورشیدگرفتگی ها برای گذرها هم چهار مرحله اصلی در نظر گرفته می شود. تماس اول تا چهارم. با این تفاوت که به جای ماه، قرص کوچک سیاره لحاظ می شود. نخستین تماس قرص تیره سیاره با لبه خورشید، تماس اول است. لحظه ای که تمام قرص وارد خورشید شد، تماس دوم است. پس از گذر سیاره از قرص خورشید، لحظه ای که لبه پیشرو آن به لبه قرص خورشید رسید، تماس سوم و لحظه خروج کامل تماس چهارم است.
سنجش تماس دوم نیز ممکن است کمی مشکل باشد. پدیده ای جوی به نام اثر قطره سیاه در اینجا نقش بازی می کند. در لحظاتی که قرص عطارد وارد قرص خورشید می شود، این لکه تیره از گردی کامل خارج و بادامی شکل می شود و مثل قطره ای که دستانی نامریی آن را بر قرص خورشید می چکاند، به نظر می رسد انگار که سر نازک قطره به لبه خورشید چسبیده باشد. در لحظات نزدیک به تماس دوم مرز قطره با لبه خورشید به صورت یک خط در می آید و بعد تکه تکه و ناپدید می شود. رصد این پدیده به دقت بیشتری نیاز دارد و اگر شرایط جوی مساعد باشد می توانید مراحل مختلف تغییر شکل آن را هم با تلسکوپ ببینید. (فراموش نکنید قطره سیاه در لحظات پس از تماس سوم نیز تکرار می شود)
رصد آغاز گذر و زمان سنجی آن کار آسانی نیست. چون پیش از ورود عطارد به قرص خورشید نشانی از قرص کوچک عطارد نیست و ممکن است رصدگر کمی دیرتر از لحظه واقعی تماس، تیرگی قرص سیاره را تشخیص دهد. از دید ناظر زمینی با جابه جایی روی زمین عطارد نسبت به خورشید که جرمی دورتر است، کمی جابه جا می شود (حداکثر ۱۶ ثانیه قوس). این اختلاف منظر سبب اختلاف در زمان ورود عطارد به قرص خورشید و خروج از آن می شود.
نکته :
از سیاره ما فقط همین دو گذر سیاره ای را می توان دید اما شاید فضانوردانی که در آینده نه چندان دور به مریخ سفر می کنند گذر زمین را نیز از مقابل قرص خورشید ببینند. این پدیده زمانی رخ می دهد که مریخ در مقابله با زمین باشد و از دید مریخی ها زمین در مقارنه درونی با خورشید.
تور خورشیدگرفتگی حلقوی در کشور عمان را از دست ندهید.
